Seçilen konuyu sözlü veya yazılı olarak başarıyla anlatmak için ön hazırlık çok önemlidir. Hazırlık aşamasında neler yaplabilir:
1- BULUŞ: Bir konu üzerinde etraflıca düşündüğümüzde, kafamızda o konu ile ilgili olarak bir takım duygu ve fikirler doğar. Buluş, geniş anlamıyla anlatacaklarımızın kafamızda bütün ayrıntılarıyla canlandırılması ve konuyla bağlantılı maddelerin toplanmasıdır. Yani buluş, yaşanılan, görülen, duyulan aynı konular üzerinde, yazarları birbirine benzemekten kurtaran farklılıktır.
Güzel bir buluş, yazıyı basmakalıp olmaktan kurtarır. Buluşta şu 4 özellik bulunmalıdır:
· Duygu ve düşünceler delillere dayanmalıdır,
· İnandırıcı olmalıdır,
· Gerçeğe uymalıdır,
· Doğal olmalıdır.
“Düşünce coşar, genişler, çoğalır, kendisini aşar; patlayarak filizler verir, füzeler meydana getirir. Keskin zekası olanlarda, bu tarzdaki düşünce bir buluş, bir yaratış niteliğini alır.” J.Guitton
2- GÖZLEM: Gözlem, bakmak değil görmek; doğanın canlı cansız bütün unsurlarını, ayrılarıyla görmek demektir. Bakmak ile görmek farklı şeylerdir. Görme, irade ve düşünce ile olur. Yani gözlem anlamındaki görme, inceleme demektir. Gözlem yaparken;
· Niçin gözlem yaptığımızı,
· Gözlem yapılacak canlı cansız unsurun, hangi yönlerini inceleyeceğimizi,
· Gözlem sonuçlarından ne fayda beklediğimizi önceden bilmeliyiz.
Gözlem yapılırken aslında bütün duyularımız kullanılır: Görme, işitme, koklama, tatma, dokunma.
İnsanlar;
· Doğrudan doğruya,
· Hayal kurarak,
· İç gözlem (düşünme) ile,
· Anı yoluyla gözlem yaparlar.
5 N – 1 K dediğimiz sorular gözlemi yönlendirir ve başarılı sonuçlar elde etmemizi sağlar:
· Ne?
· Nerede?
· Ne zaman?
· Nasıl?
· Kim?
Çevremizde gördüğümüz canlı – cansız bütün unsurlar bizim için birer gözlem maddesidir:
· İnsanı gözlem
· Doğayı gözlem
· İçgözlem (kendi kendini gözlem)
· Doğrudan doğruya gözlem
3- DÜŞÜNME: Yazı yazmanın temelinde düşünme yatar. Dış dünyamızda gördüğümüz canlı – cansız bütün unsurlar, kafamızda bir takım düşünceleri ve hayalleri canlandırır.
Düşünmenin temel kuralları şunlardır:
· Seçme: Sanat bir seçme demektir. Sanatçı duygu ve düşüncesine en uygun olanı seçer.Çevremizdeki olaylar, nesneler, kişiler vb. arasında düşünüp yorumlayarak seçim yapmalıyız.
· Ayırma: Düşüncenin ilk işi, sözcüklerle ifade edilen ve birbirine karışmış halde bulunan anlamları ayırmak, onları ayrı ayrı kullanmak olmalıdır. Biz de sözcüklerimizi özenerek ayırmalı ve kullanmalıyız.
· Karşılaştırma: Karşımıza çıkan canlı – cansız varlıkları, sözcükleri, olayları karşılaştırmalı olarak düşünmeli, farklı ortaya koyabilmeliyiz.
· Karar verme ve sonuçların değerlendirilmesi: Yukarıdaki işlemlerin sonucunda sağlıklı bir şekilde karar vermeli, sonuçları değerlendirmeli ve sonraki aşamalara geçmeliyiz.
4 – KONU: Konu, üzerinde söz söylenen, yazı yazılan bir insan, bir nesne, bir duygu, bir düşünce, bir sorun, bir durum ya da bir olaydır.
Konu seçerken şu noktalara dikkat etmeliyiz:
Seçtiğimiz konunun ilginç olması,
* Konumuzun amacının belirlenmesi,
* Okuyucumuz ya da dinleyicimizin kimler olduğunun bilinmesi,
* Konuyu hangi anlatım biçimleriyle anlatacağımıza karar verilmesi,
* Yazımızın ya da konuşmamızın uzunluğunun bilinmesi,
* Birikimimiz ve ilgi alanlarımıza uygun olması gerekmektedir.
* GENEL KONU ÖRNEKLERİ
* Avcılık
* İnsan ilişkileri
* Spor
* Roman
* Yönetim Biçimleri
* Eğitim
* Müzik
* Atatürk
* Edebiyat
* Yukarıda belirttiğimiz noktaları göz önünde bulundurarak genel bir konuyu basamak basamak daraltıp sınırlandırabiliriz.
* SINIRLANDIRILMIŞ KONU ÖRNEĞİ
“ATATÜRK”
* Atatürk’ün barış anlayışı
* Kadın hakları ve Atatürk
* Devlet adamı olarak Atatürk
* Atatürk’ün gençlik üzerindeki etkisi
* Eğitimci Atatürk
* Asker Atatürk …
5 – PLAN – PLANLAMA: Plan, herhangi bir konuyla ilgili ayrıntıların, bilgilerin, düşüncelerin ve duyguların önceden tasarlanıp mantıklı olarak düzenlenmesidir.
l Önce konu seçilir, sınırlanır, sonra bir ana düşünceye bağlanır. Bu ana düşünceye göre bilgi toplanır. Daha sonra bir düşünceler bütünlük sağlanacak biçimde düzenlenir ki buna “planlama” denir.
PLANLI YAZMANIN FAYDALARI
* Konuda birlik ve bütünlüğü sağlar.
* Yazıyı gereksiz ayrıntılardan, tekrarlardan, çelişkilerden kurtarır.
* Konuya hakim olmamızı sağlar.
* Zaman israfını önler.
* Anlaşılmayı ve etkilemeyi kolaylaştırır.
* Zihnimizi düzenli çalışmaya alıştırır, anlatım disiplini kazandırır.
* Kendimize olan güvenimizi arttırır.
5 N – 1 K dediğimiz sorular planı yönlendirir ve başarılı sonuçlar elde etmemizi sağlar:
* Ne yazacağım ya da söyleyeceğim ?
* Nerede yazacağım ya da söyleyeceğim ?
* Ne zaman yazacağım ya da söyleyeceğim ?
* Nasıl yazacağım ya da söyleyeceğim ?
* Niçin yazacağım ya da söyleyeceğim?
* Kim yazacağım ya da söyleyeceğim ?
PLANIN BÖLÜMLERİ
Hem yazılı hem de sözlü anlatımda plan üç bölüme ayrılır:
GİRİŞ BÖLÜMÜ
Konunun topluca, dağıtılmadan ortaya konduğu bölümdür. Giriş, okuyucunun ilgisini çekmeli, konuşmanın veya yazının tümünde neler anlatılacağının bir göstergesi olmalıdır. Olaya dayanan yazılarda (öykü, roman vb.) giriş bölümüne “serim” denir.
GELİŞME BÖLÜMÜ
Konunun açıldığı, örneklendiği, ana düşüncenin ve ayrıntıların verildiği, konuşmanın ve yazının temel bölümüdür. Bu bölümde konu çeşitli yönleriyle ele alınır, açıklanır, tartışılır. Kanıtlar, örnekler, belgeler yine bu bölümde yer alır. Konuşmanın veya yazının en geniş bölümüdür. Olaya dayanan yazılarda (öykü, roman vb.) giriş bölümüne “düğüm” denir.
SONUÇ BÖLÜMÜ
Okuyucunun veya dinleyicinin kafasındaki soruların yanıtlandığı, ilk iki bölümde anlatılanlardan çıkan temel yargının veya çözümün verildiği bölümdür. Ayrıca bu bölüm, daha önce söylenenlerin kısaca derlenip toparlanmasıyla da bağlanabilir. Tıpkı giriş bölümü gibi kısadır. Olaya dayanan yazılarda (öykü, roman vb.) giriş bölümüne “çözüm” denir.
PLAN ÇEŞİTLERİ
1- Olay Ağırlıklı Plan
Öykü, roman, masal, anı, gezi gibi olaylara dayanan türlerde, olayların belli bir düzen içinde sıralandığı palana Olay Ağırlıklı Plan denir.
Bu tür planlarda genellikle tarih metodu (kronolojik sıralama) kullanılır. Olaylar başlangıçtan sona doğru bir sıra izler.
2- Duygu Ağırlıklı Plan
Duygu, heyecan ve hayalleri anlatan yazılarda uygulanan plana Duygu Ağırlıklı Plan denir.Özellikle öykü ve romanda uygulanır. Üzüntü, neşe, hüzün, şüphe, kuruntu, heyecan, korku gibi duygular; bu duyguların doğuşu, neden – sonuç ilişkileri vb. belli bir plan dahilinde anlatılır.
3- Düşünce Ağırlıklı Plan
Fıkra, makale, sohbet, deneme gibi düşünceye dayanan türlerde düşüncelerin açıklanmasında uygulanan plana Düşünce Ağırlıklı Plan denir.
PLANDA DÜŞÜNCELERİMİZİ DÜZENLEME
Konunun özelliği, yazının planını, giriş – gelişme – sonuç bölümlerini etkileyebilir. Konuların özelliklerine göre düşüncelerimizi sıralayıp düzenlerken aşağıdaki yöntemleri kullanabiliriz:
1- Zaman Sırasına Göre Düzenleme
Bir olayı anlatırken, bir kişiyi tanıtırken zaman sırası temel olarak alınır. Örneğin “Atatürk Kimdir?” konulu bir yazı için bu tarz plan uygun olacaktır:
“ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK”
* Tanıtma: Atatürk kimdir?
* Çocukluğu
* Gençliği
* Yetişkinliği
* Başarıları
* Yaşlılık yılları…
2- Yer Sırasına Göre Düzenleme
Bir yeri tanıtma, betimleme gibi konularda düşünceleri yer sırasına göre düzenleriz. Belli bir noktadan hareketle ayrıntıları yakından uzağa doğru veririz.
Örneğin evimizi tanıtacak olsak planımız şöyle olabilir:
“EVİMİZ”
– Dış görünüşü
– Evin girişi
– İçerisi
3- Kolaydan Zora Doğru Düzenleme
* Bu tip düzenleme okuyucumuzun ya da dinleyicimizin bildiği şeylerden yola çıkmadır. Düşüncelerimizi kolaydan zora doğru mantıklı bir sıra ile geliştiririz. Örneğin “su ve yaşam” konulu bir yazı için planımız şöyle olabilir:
“SU VE YAŞAM”
İçtiğimiz su
Temizlik aracı olarak su
Enerji kaynağı olarak su
Uygarlığın kaynağı olarak su
4- Neden-Sonuç İlişkisine Göre Düzenleme
• Bazı konular da neden – sonuç ilişkisine göre planlamayı gerektirir. Örneğin “Kurtuluş Savaşı” konulu bir yazı yazacaksak planımız şu sırayı izleyebilir:
“KURTULUŞ SAVAŞI”
– Savaşın nedenleri
– Yapılan savaşlar
– Sonuçlar
SONUÇ OLARAK SÖZLÜ YA DA YAZILI ANLATIMDA BAŞARIYA ULAŞMAK İÇİN BU 5 HAZIRLIK AŞAMASINDAN GEÇMELİYİZ:
1- BULUŞ
2- GÖZLEM
3- DÜŞÜNME
4- KONU
5- PLAN
